تامین مالی زنجیره‌ای (Supply Chain Finance – SCF) نقش مهمی در بهبود جریان نقدی، کاهش ریسک‌های مالی و افزایش کارایی زنجیره‌های تامین جهانی دارد و به‌عنوان ابزاری کلیدی برای تحقق پویایی اقتصادی محسوب می‌شود. این مقاله با تکیه بر داده‌های بین‌المللی روز، به بررسی مقایسه‌ای عملکرد و نقش بانک‌های تجاری و توسعه‌ای در حوزه SCF می‌پردازد.
نقش بانک‌های تجاری در SCF: تمرکز بر مدیریت ریسک و بهینه‌سازی مالی
بانک‌های تجاری با هدف اصلی حداکثرسازی ارزش سهامداران فعالیت می‌کنند و در حوزه تامین مالی زنجیره‌ای، توجه خود را بر بهینه‌سازی گردش سرمایه شرکت‌های بزرگ و کاهش ریسک مالی معاملات زنجیره تامین متمرکز می‌کنند. این بانک‌ها معمولاً براساس اعتبار خریداران، شرایط تامین مالی را مشخص کرده و به تامین‌کنندگان امکان دسترسی به تسهیلات با نرخ‌های رقابتی‌تر را می‌دهند. ابزارهای مهم SCF مورد استفاده بانک‌های تجاری شامل فاکتورینگ (واگذاری مطالبات)، فورفیتینگ (خرید غیرقابل برگشت اسناد تجاری مدت‌دار) و تامین مالی خرید (PO Financing) می‌شود. هدف اصلی این ابزارها، افزایش نقدینگی فروشندگان و بهبود دوره پرداخت خریداران است.
به استناد گزارش The Business Research Company در سال ۲۰۲۳، بانک‌های تجاری با سهم ۵۹.۵ درصدی، بزرگ‌ترین ارائه‌دهندگان خدمات SCF در جهان هستند. این نهادها، عمدتاً با فراهم‌کردن تسهیلات کوتاه‌مدت، نقش واسطه مالی را ایفا می‌کنند و با هدف کسب درآمد از کارمزد خدمات، معمولاً از پذیرش ریسک اعتباری بیشتر برای تامین‌کنندگان کوچک‌تر امتناع می‌ورزند.
بانک‌های توسعه‌ای و SCF: رویکرد توسعه‌محور با تمرکز بر بنگاه‌های کوچک و متوسط (SMEs)
در نقطه مقابل، بانک‌های توسعه‌ای با مأموریت ارتقای توسعه اقتصادی و شمول مالی، به SCF به‌عنوان ابزاری راهبردی برای توانمندسازی بنگاه‌های کوچک و متوسط (SMEs) و حمایت از رشد پایدار نگاه می‌کنند. خصوصاً در کشورهای در حال توسعه، این بانک‌ها با ارائه تسهیلات مالی به تامین‌کنندگان کم‌اعتبار و پذیرش سطح ریسک بالاتر، دسترسی همین بنگاه‌ها را به منابع مالی تسهیل می‌کنند. ابزارهایی مانند ضمانت‌های اعتباری، تسهیم ریسک و برنامه‌های ظرفیت‌سازی فنی از جمله ابزارهای این بانک‌ها برای تقویت نقش SMEs در زنجیره ارزش هستند.
بر اساس گزارش بانک توسعه آسیایی (ADB) در سال ۲۰۲۳، این بانک از طریق برنامه‌های مختلف حمایتی، نقش مهمی در توسعه SCF برای SMEs ایفا کرده است. این برنامه‌ها مشاوره‌های فنی، آموزش‌های تخصصی و تامین مالی هدفمند را شامل می‌شود؛ به‌طور مثال، برنامه تضمین تجارت (Trade Finance Program) بانک توسعه آسیایی، ریسک مالی بانک‌های محلی را کاهش داده و دسترسی SMEs به SCF را افزایش داده است.
بازار جهانی SCF و تاثیر بانک‌های توسعه‌ای
در سال ۲۰۲۳، حجم بازار جهانی SCF حدود ۱۱.۵۴ میلیارد دلار برآورد شده و انتظار می‌رود این روند رشد در آینده نیز ادامه یابد. هرچند بانک‌های تجاری بازیگران اصلی این بازار هستند، بانک‌های توسعه‌ای نیز سهم فزاینده‌ای در جهت‌دهی ظرفیت‌های SCF به اهداف توسعه‌ای دارند، به‌ویژه با هدایت منابع به سوی پروژه‌های مقابله با تغییرات اقلیمی و توسعه زنجیره‌های تامین پایدار.
بر پایه گزارش مشترک نهادهای مالی توسعه‌ای چندجانبه (MDBs) در سال ۲۰۲۳، مبلغ ۱۲۵ میلیارد دلار به پروژه‌های تغییرات اقلیمی تخصیص یافته که بخش بزرگی از آن متعلق به تامین مالی زنجیره‌های تامین پایدار است. نمونه بارز این سیاست، ابتکار تامین مالی تجارت سبز (Green Trade Finance) بانک جهانی است که حمایت خاصی از شرکت‌های فعال در زمینه کالاهای سازگار با محیط زیست دارد.
نقش کلیدی SCF در توانمندسازی SMEs
بر اساس پژوهش‌های اخیر (Tandfonline, 2023)، SCF نقش ویژه‌ای در کاهش محدودیت‌های مالی بنگاه‌های کوچک و متوسط دارد. بانک‌های توسعه‌ای با ارائه بسته‌های مالی متناسب با نیازهای SMEs و حمایت‌های فنی، موانع تامین مالی این شرکت‌ها را کاهش داده‌اند. مثال بارز، همکاری بانک توسعه‌ای آمریکای لاتین (CAF) با بانک‌های محلی اکوادور است که موجب دسترسی آسان‌تر کشاورزان به خدمات فاکتورینگ و تسهیلات مالی گردیده است.
تاثیر فناوری‌های نوین (FinTech) بر SCF
رشد فناوری‌های مالی نظیر FinTech نیز تحولات چشمگیری در SCF به‌وجود آورده است. پلتفرم‌های دیجیتال امکان اتصال مستقیم خریداران، تامین‌کنندگان و موسسات مالی را فراهم کرده و فرآیند تامین مالی را تسهیل و شفاف ساخته‌اند. استفاده از بلاک‌چین نیز امنیت و شفافیت عملیات SCF را افزایش می‌دهد. این فناوری‌ها به ویژه برای SMEs مناطق محروم، فرصت مناسبی جهت دسترسی به خدمات مالی فراهم می‌آورند، اگرچه همچنان چالش‌هایی مانند فاصله دیجیتالی و مسائل حقوق داده‌ها مطرح است.
سیاستگذاری و الزامات نظارتی برای توسعه SCF
پیشرفت SCF نیازمند وجود چارچوب‌های سیاستی شفاف، زیرساخت اطلاعاتی قوی و تدوین مقررات مناسب است. دولت‌ها با اعمال حمایت‌های آموزشی، مشوق‌های مالی و تضمین‌های دولتی می‌توانند ریسک بانک‌های تجاری در تأمین مالی بخش‌های کم‌ریسک را کاهش دهند و بستر رشد سازوکارهای SCF را فراهم کنند.
چالش‌ها و فرصت‌ها در توسعه SCF
توسعه SCF با موانعی همچون پیچیدگی ساختار زنجیره تامین، ضعف زیرساخت‌های فناوری و عدم آگاهی کافی SMEs از مزایا همراه است. با این حال، هم بانک‌های تجاری با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و هم بانک‌های توسعه‌ای با ترکیب مدل‌های تامین مالی و مشارکت بخش خصوصی می‌توانند اثرگذاری SCF را افزایش دهند. همکاری این دو گروه می‌تواند راهکارهای جامع و نوآورانه‌ای را رقم بزند که علاوه بر ارتقای کارایی مالی، به تحقق اهداف توسعه‌ای کمک کند.
جمع‌بندی
بررسی تطبیقی نقش بانک‌های تجاری و توسعه‌ای در SCF جهانی نشان می‌دهد این دو گروه با رویکردهای متمایز اما مکمل، نقاط قوت قابل توجهی برای توسعه پایدار زنجیره‌های تامین دارند. بانک‌های تجاری، کارآیی مالی را محور قرار می‌دهند و بانک‌های توسعه‌ای با تمرکز بر شمول مالی و حمایت از SMEها، زمینه‌ساز توسعه پایدار در زنجیره تامین می‌شوند. با توجه به نقش روزافزون SCF، هم‌افزایی و همکاری این دو نوع بانک، نقشی کلیدی در تثبیت زنجیره تأمین پایدار و مقاوم ایفا می‌کند.
تحقیقات آتی می‌تواند با تمرکز بر داده‌های به‌روز و بررسی اثرات اقتصادی و اجتماعی برنامه‌های SCF ارائه شده توسط بانک‌های تجاری و توسعه‌ای، راه را برای درک بهتر نقش SCF در تحقق اهداف توسعه‌ای جهانی هموار سازد.
