مهاجرت معکوس آوارگان سوری؛ چالش‌ها و سناریوهای پیش رو
به گزارش پایگاه خبری اقتصاد جوان نیوز ، پس از سقوط بشار اسد در تاریخ ۸ دسامبر، موج گسترده‌ای از پناهجویان سوری ساکن ترکیه که در جریان جنگ داخلی کشورشان آواره شده بودند، در مرز مشترک ترکیه و سوریه گرد هم آمدند و برای بازگشت به وطن اعلام آمادگی کردند. آمارها نشان می‌دهد تاکنون بیش از **۲۰ هزار پناهجوی سوری** از ترکیه به سوریه بازگشته‌اند و این روند همچنان ادامه دارد.
هرچند این مهاجرت معکوس از نگاه ترکیه چشم‌انداز مناسبی به نظر می‌رسد و در راستای سیاست‌های انتقال پناهجویان به سوریه پیش می‌رود، اما همچنان چالش‌های متعددی برای تداوم این روند بدون ریسک جدی وجود دارد.
سوریه، مقصدی نامطمئن برای بازگشت آوارگان
با وجود تمایل برخی از پناهجویان برای بازگشت به سوریه، شرایط این کشور هنوز برای پذیرش یک بازگشت گسترده مطلوب نیست. بسیاری از آوارگان سوری طی سال‌های سکونت در ترکیه موفق به ایجاد زندگی جدید شده و خود را با فرهنگ جامعه میزبان تطبیق داده‌اند. بازگشت به سرزمین مادری برای بسیاری از آن‌ها به معنای آغاز مجدد و پرابهام زندگی در کشوری است که زیرساخت‌های لازم برای زیست پایدار را ندارد.
علاوه بر مشکلات مالی، اکثریت آوارگان تجربه سخت و پرچالشی پشت سر گذاشته‌اند و اکنون اعتماد و انگیزه کافی برای اتخاذ چنین تصمیم بزرگی را ندارند.
—
تغییر سیاست‌های ترکیه از ۲۰۱۱ تاکنون
با آغاز بحران سوریه در سال ۲۰۱۱، ترکیه سیاست درهای باز را در قبال آوارگان این کشور به اجرا گذاشت و از این اقدام به‌عنوان ژست بشردوستانه بهره‌برداری کرد. اما با تداوم جنگ داخلی و افزایش شمار پناهجویان، سیاست‌های ترکیه دستخوش تغییرات جدی شد.
ترکیه با تصویب قانون حمایت موقت، به آوارگان خدماتی همچون آموزش و مراقبت‌های بهداشتی ارائه داد. بر اساس این قانون، پناهجویان می‌بایست در استان‌های ثبت‌نام‌شده خود اقامت داشته باشند و امکان خرید وسایل نقلیه یا راه‌اندازی کسب‌وکار مستقل نیز از آن‌ها سلب شد.
علاوه بر محدودیت‌های داخلی، ترکیه از مسئله پناهجویان به‌عنوان یک ابزار چانه‌زنی سیاسی با اروپا استفاده کرد. در سال ۲۰۱۶، این کشور با اتحادیه اروپا توافق کرد که با مدیریت مهاجرت غیرقانونی، از ورود آوارگان سوری به اروپا جلوگیری کند و در مقابل ۶ میلیارد یورو کمک مالی دریافت نماید.
—
افزایش فشارهای داخلی و وعده‌های بازگشت آوارگان
طی سال‌های اخیر، افکار عمومی ترکیه به شدت علیه حضور پناهجویان سوری موضع گرفت. بسیاری از شهروندان ترکیه معتقد بودند حضور آوارگان موجب تهدید امنیت ملی، برهم‌خوردن انسجام اجتماعی و به خطر افتادن هویت فرهنگی ترکیه شده است. افزون بر این، مشکلات اقتصادی، کاهش ارزش لیر و تورم شدید، حضور آوارگان را به نوعی بار اقتصادی اضافی برای جامعه ترکیه تبدیل کرد.
این فشارها سبب شد در انتخابات ۲۰۲۳، هر دو نامزد ریاست‌جمهوری ترکیه، یعنی رجب طیب اردوغان و کمال قلیچدار اوغلو، وعده بازگرداندن آوارگان سوری را بدهند. اردوغان همچنین با همکاری قطر طرح ساخت ۲۵۰ هزار واحد مسکونی در مناطق شمالی سوریه نظیر ادلب و عفرین را به‌منظور تسهیل بازگشت یک میلیون پناهجوی سوری آغاز کرد.
—
چالش‌های بازگشت به سوریه
بازگشت آوارگان سوری به کشورشان با مشکلات اساسی مواجه است. وضعیت فعلی سوریه نشان می‌دهد که این کشور حتی قادر به تأمین نیازهای ساکنان فعلی خود نیست. بر اساس آمارها، بیش از ۹۰ درصد از جمعیت سوریه همچنان به کمک‌های بشردوستانه وابسته‌اند.
علاوه بر این، تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه دولت سوریه، روند کمک‌رسانی به این کشور را با موانع جدی مواجه کرده است. در عین حال، حملات مکرر نظامی اسرائیل به خاک سوریه و بی‌ثباتی در مناطق شمالی ناشی از تنش میان ترکیه و گروه‌های کُرد، مزید بر علت شده و امکان دستیابی به امنیت و ثبات پایدار را کاهش داده است.
به دلیل نبود آب، برق و امکانات زیرساختی در بسیاری از شهرهای سوریه، بازگشت گسترده آوارگان نه‌تنها دشوار، بلکه ممکن است به بحرانی انسانی منجر شود.
—
سناریوهای پیش رو
1. تداوم اقامت آوارگان در محل فعلی زندگی‌شان
چالش‌های بازگشت گسترده آوارگان به سوریه، احتمال ادامه اقامت آن‌ها در ترکیه و سایر کشورهای میزبان را افزایش می‌دهد. با این حال، فشارهای سیاسی و اقتصادی داخلی ممکن است این سناریو را در هاله‌ای از ابهام قرار دهد.
2. بازگشت محدود آوارگان به سوریه
در صورت دستیابی به توافقات بین‌المللی و تأمین فضای امن در برخی مناطق سوریه، احتمال بازگشت محدود بخشی از پناهجویان وجود دارد. اما این گزینه به فراهم شدن زیرساخت‌های اساسی در سوریه و تضمین امنیت نیاز دارد.
3. عدم پذیرش آوارگان جدید
با تداوم بحران در سوریه و فشارهای مهاجرت معکوس، کشورهای اروپایی و منطقه احتمالاً تمایلی به پذیرش موج جدید پناهجویان نخواهند داشت و این موضوع بر شدت بحران افزود.
—
آینده بازگشت آوارگان سوری
با توجه به شرایط فعلی، هم بازگشت گسترده آوارگان سوری به کشورشان و هم ادامه اسکان آن‌ها در محل فعلی زندگی‌شان با چالش‌های جدی همراه است. بدون بهبود زیرساخت‌های سوریه و کسب توافقات سیاسی پایدار میان کشورهای درگیر، نمی‌توان سناریوی روشنی برای آینده میلیون‌ها آواره سوری متصور شد.
تحلیل: هدی یوسفی، کارشناس مسائل غرب آسیا
