تحلیل زنجیره تامین صنعت خودرو جهان و ایران (قسمت دوم )

204

اهمیت صنعت خودرو در اقتصاد ایران

صنعت خودروسازی ایران پس از صنعت نفت، بزرگ‌ترین صنعت ایران است که ۱۰ درصد تولید ناخالص داخلی ایران و ۴ درصد نیروی کار (۷۰۰ هزار نفر) را به خود اختصاص داده است و به لحاظ ارتباط گسترده با زنجیره‌ای از صنایع قبل و بعد از خود صنعتی کلیدی در نظام اقتصادی ایران محسوب شده و دارای پتانسیل بالایی در ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی است.تاریخچه خودروسازی در ایران به سال 1336 و تاسیس اولین کارخانه مونتاژ خودرو می‌رسد. پس از این تاریخ طی سال های 1336-1356، صنعت مونتاژ خودرو ایران با کمک خودروسازان اروپایی و آمریکایی پا گرفت. با پیروزی انقلاب اسلامی و شروع جنگ تحمیلی و بی ثباتی اقتصادی در کشور، خودروسازی ایران دوران رکود بی سابقه­ای را تجربه کرد و این جریان تا ابتدای دهه 1370 ادامه داشت. از اوایل دهه 1390 شمسی، با همکاری کیا موتورز، پژو فرانسه و کمک­های دولتی گسترده، خودروسازی ایران توانست گسترش یابد و این گسترش فراملی منتهی به خط تولید برخی محصولات مانند سمند و پراید شد و این اوضاع تا زمان خروج یک جانبه آمریکا از برجام و قطع همکاری­های بین­المللی با خودروسازان خارجی ادامه داشت. از اوایل دهه 1380 تا 1401 تحقیق و تفحص متعددی توسط مجلس شورای اسلامی انجام شد که به عوامل مختلفی از جمله وابستگی مواد اولیه به خارج از کشور، شرکت­های تودرتو تامین قطعات، قراردادهای سوری اعتباری، تعارض منافع در تصمیم­گیری و تصمیم­سازی در صنعت خودرو، نهادهای متعدد ناظر در صنعت خودرو و… می­توان اشاره نمود.

در اقتصاد ایران، صنعت خودرو به دلایل متعددی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این صنعت، به عنوان یکی از بزرگترین صنایع غیرنفتی کشور، سهم قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی (GDP) دارد و نقش مهمی در ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم ایفا می‌کند. زنجیره تأمین گسترده صنعت خودرو، شامل 81 شرکت خودروساز که حدود 32 فعال هستند و صدها شرکت کوچک و بزرگ تولیدکننده قطعات و مواد اولیه، باعث تقویت صنایع وابسته و توسعه مناطق مختلف کشور می‌شود. علاوه بر این، زنجیره صنعت خودرو به عنوان یکی از مصرف‌کنندگان اصلی محصولات پتروشیمی، فولاد، و سایر مواد اولیه، به تحریک تقاضا در این صنایع نیز کمک می‌کند. با این حال، صنعت خودروی ایران با چالش‌هایی نظیر محدودیت‌های وارداتی، تحریم‌های بین‌المللی و کمبود سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین روبروست که نیازمند توجه و حمایت ویژه است.

جدول (3) صنعت خودرو سازی ایران

صنعت خودروسازی ایران
شرکت و مجموعه های خودروسازی (81 شرکت)	تولید کنندگان فعال	آمیکو،ایران خودرو،ایران خودرو دیزل،گروه بهمن،بهمن دیزل،پارس خودرو،تراکتورسازی ایران،تیسکو،خودروسازان بم،خودروسازان راین،خودروسازی کارمانیا ،دیار خودرو،رانیران ،رخش خودرو دیزل ،زاگرس خودرو ،زامیاد،سایپا ،سایپا دیزل ،سناباد خودرو ،سیبا موتور،عقاب‌افشان ،فردا موتورز،کرمان موتور،کمباین‌سازی ایران ،مدیران خودرو،مرتب،هپکو  و…
	تولیدکنندگان منحل شده	تاپ خودرو،تاپکو،شهاب خودرو،کیش خودرو
	سرمایه‌گذاری مشترک	ایکاپ،رنو پارس
قطعات و تجهیزات		آهنگری تراکتورسازی ایران،پلاسکوکار،ایدم،ایپکو،چرخشگر،دیزل سنگین ایران ،سایپا آذین،سایپا شیشه، صاایران،صنایع ریخته‌گری ایران،ریخته‌گری ایران خودرو،ریخته‌گری تراکتورسازی ایران،کروز،کمباین‌سازی ایران،کمک‌فنر ایندامین،عظام،ماشین‌سازی اراک،مالیبل سایپا،مگاموتور،محورسازان ایران خودرو،موتورسازان تراکتورسازی ایران،نیرو محرکه،هپکو،شرکت های لاستیک سازی

ماخذ:ویکی پدیا صنعت خودرو

سند چشم­انداز صنعت خودرو تا افق  1404

در سند چشم­انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 که در خرداد ماه 1401 ابلاغ شد، صنعت خودرو شامل قطعه‌سازی، مجموعه­سازی، خدمات مهندسی، خدمات مالی، صنایع جانبی و خدمات پس از فروش باید به عنوان پیشتاز و لوکوموتیو صنعت کشور، از طریق ایجاد توانمندی‌ها و قابلیت های علمی و فنی بتواند در دستیابی به چشم­انداز پیشروی اقتصاد کشور ایفای نقش نماید و به جایگاه نخست صنعت خودرو در منطقه، رتبه پنجم آسیا و رتبه یازدهم در جهان دست یابد. در افق تبیین شده این سند، تا 1404 ارزش افزوده صنعت خودرو باید سهم 20 درصدی از ارزش افزوده کل صنعت کشور و 4 درصدی از کل تولید ناخالص داخلی کشور داشته باشد. در این سال باید حداقل سه میلیون دستگاه خودروی سبک (سواری و وانت) در کشور تولید شود که دو میلیون دستگاه آن (با پیش فرض نوسازی و جایگزینی خودروهای فرسوده به میزان حداقل 40 درصد) در بازار داخل به فروش برسد و یک میلیون دستگاه نیز صادر شود. تولید حداقل 50 درصد از خودروهای سبک با برند داخلی و صادرات قطعات یدکی به ارزش 6 میلیارد دلار توسط قطعه­سازان به بازارهای خارجی از دیگر اهداف سند چشم­انداز صنعت خودرو است. با شرایط کنونی صنت خودرو، جایگاه صنعت در آسیا رتبه پنجم و بیستم جهان با 3 درصد از تولید خالص داخلی است. میزان اشتغال در صنایع تولید خودرو و قطعه از حدود 132 هزار نفر در سال 1392 به بیش از 161 هزار نفر در سال 1398 رسیده است و متوسط سهم 11.5 درصدی از اشتغال کارگاه‌های صنعتی را از آن خود کرده است.

تعداد گارگاه­های فعال تولید وسایل نقلیه موتوری از 1090 کارگاه در سال 1395 به 924 کارگاه در سال 1397 کاهش یافته است در زمینه قطعه­سازی و تولید بدنه تعداد کارگاه­های فعال از 970 کارگاه در سال 1395 به 799 کارگاه در سال 1397 کاهش یافته است که این امر هم راستا با کاهش تعداد شاغلان این رشته بوده است.

بازیگران اصلی خودرو در ایران

مطابق آمار دفتر صنایع خودرو و نیرو محرکه وزارت صمت، معدن و تجارت، کلیه وسایل نقلیه تولید شده در کشور به شش دسته سواری، ون، وانت، مینی‌بوس، میدل‌بوس، اتوبوس، کامیون و کشنده تقسیم شده‌اند. آمار تولید وسایل­نقلیه به همراه شرکت‌های حوزه خودروسازی به شرح جداول پیوست بیان می‌گردد. همانطور که از جداول مذکور پیدا است، عمده تولیدات خودرو در ایران توسط دو شرکت ایران خودرو و سایپا به ترتیب 452 و 307 دستگاه خودرو در سال  است. (سال 1400)

تحلیل زنجیره تامین خودرو در ایران

• تعریف زنجیره تامین خودرو

زنجیره تامین خودرو مجموعه‌ای پیچیده از فعالیت‌ها و فرآیندها است که از استخراج مواد اولیه آغاز شده و با تولید، توزیع، فروش و خدمات پس از فروش خودرو به پایان می‌رسد. این زنجیره شامل تامین‌کنندگان مواد اولیه، تولیدکنندگان قطعات، خودروسازان، شبکه‌های توزیع و فروش و ارائه دهندگان خدمات پس از فروش است. مدیریت بهینه این زنجیره، نقش کلیدی در کاهش هزینه‌ها، افزایش کیفیت، و بهبود رضایت مشتری دارد.

2. تامین مواد اولیه

صنعت خودروی ایران به مواد اولیه مختلفی از جمله فولاد، پلاستیک، شیشه، آلومینیوم، و مواد شیمیایی وابسته است. بخش عمده‌ای از فولاد موردنیاز از طریق شرکت‌های داخلی تامین می‌شود، اما برخی مواد اولیه خاص و با کیفیت بالا، همچنان از طریق واردات تامین می‌شوند. تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های ارزی، همواره چالش‌هایی را در زمینه تامین به موقع و با قیمت مناسب مواد اولیه ایجاد کرده‌اند.

3. 3. تولید قطعات

تولید قطعات خودرو در ایران توسط صدها شرکت کوچک و بزرگ انجام می‌شود. این شرکت‌ها، قطعات مختلفی از جمله موتور، گیربکس، سیستم تعلیق، ترمز، و قطعات الکترونیکی را تولید می‌کنند. بخشی از قطعات مورد نیاز خودروسازان، از طریق واردات تامین می‌شود، اما سیاست‌های دولت همواره بر حمایت از تولید داخلی و کاهش وابستگی به واردات تاکید داشته است.

براساس اطلاعات رسمی از اداره ثبت شرکت‌ها حدود 3700 شرکت در زمینه تولید خودرو و قطعات خودرو و نیرو محرکه ثبت شده است و تخمین زده می‌شود که بیش از 700 شرکت قطعه‌سازی در ایران فعالیت می‌کنند که برخی از آن‌ها به صورت کارگاهی و برخی دیگر به صورت کارخانه‌های بزرگ صنعتی هستند.

4. خودروسازان

صنعت خودروسازی ایران، عمدتاً توسط دو شرکت بزرگ ایران‌ خودرو و سایپا اداره می‌شود. این دو شرکت، سهم عمده‌ای از بازار خودروی کشور را در اختیار دارند و انواع مختلف خودروهای سواری، وانت و تجاری را تولید می‌کنند. علاوه بر این دو شرکت چندین شرکت خودروسازی کوچک‌تر نیز در ایران فعالیت می‌کنند که عمدتاً به تولید خودروهای خاص یا مونتاژ خودروهای خارجی می‌پردازند.

تعداد کارخانه‌های خودروسازی: علاوه بر ایران‌خودرو و سایپا، چندین شرکت خودروسازی دیگر نیز در ایران فعالیت می‌کنند که تعداد دقیق آن‌ها مشخص نیست، اما تخمین زده می‌شود که حدود 10 تا 45 کارخانه خودروسازی در کشور وجود داشته باشد.

مقایسه آمار تولید در سال‌های مختلف: آمار تولید خودرو در ایران در سال‌های اخیر، تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله تحریم‌ها، نوسانات ارزی و مشکلات تامین قطعات، با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است. براساس آمارهای موجود، تولید خودرو در سال 1399 به حدود 900 هزار دستگاه رسید اما در سال 1400 به دلیل مشکلات ذکر شده، کاهش یافت.

5. توزیع و فروش

خودروهای تولیدشده توسط خودروسازان، از طریق شبکه‌های توزیع و نمایندگی‌های مجاز در سراسر کشور به فروش می‌رسند. قیمت خودرو در ایران تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله نرخ ارز، هزینه‌های تولید و سیاست‌های قیمت‌گذاری دولت تعیین می‌شود. در سال‌های اخیر، به دلیل افزایش نرخ ارز و محدودیت‌های وارداتی، قیمت خودرو در بازار ایران به شدت افزایش یافته است.

سهم تعداد فروش: سهم بازار خودرو در ایران، عمدتاً در اختیار دو شرکت ایران‌خودرو و سایپا است. براساس آمارهای موجود، ایران‌خودرو حدود 50 درصد و سایپا حدود 40 درصد از بازار خودروی کشور را در اختیار دارند.

6. خدمات پس از فروش

ارائه خدمات پس از فروش مناسب نقش مهمی در رضایت مشتری و حفظ سهم بازار دارد. خودروسازان و نمایندگی‌های مجاز خدمات مختلفی از جمله تعمیرات، تامین قطعات یدکی، و گارانتی را به مشتریان ارائه می‌دهند. با این حال کیفیت خدمات پس از فروش در ایران همواره مورد انتقاد مشتریان بوده است.

7. تعداد کارکنان

تعداد کارکنان شاغل در صنعت خودروی ایران، رقم قابل توجهی است. براساس آمارهای موجود، حدود 700 هزار نفر به صورت مستقیم و غیرمستقیم در این صنعت مشغول به کار هستند. این رقم نشان دهنده اهمیت صنعت خودرو در اشتغال‌زایی کشور است.

چالش‌های اساسی زنجیره تامین صنعت خودرو ایران

صنعت خودروی ایران با چالش‌های متعددی روبرو است که می‌توان آن‌ها را به دو دسته کلی چالش‌های داخلی و چالش‌های خارجی تقسیم کرد. از جمله چالش‌های خارجی می‌توان به تحریم‌های بین‌المللی، محدودیت‌های وارداتی، نوسانات نرخ ارز و رقابت با برندهای خارجی اشاره کرد. تحریم‌ها، دسترسی به فناوری‌های پیشرفته و قطعات با کیفیت را محدود کرده‌اند و نوسانات ارزی، هزینه‌های تولید را به شدت افزایش داده است. به عنوان مثال، افزایش نرخ ارز در سال‌های اخیر باعث شده است که قیمت قطعات وارداتی تا چند برابر افزایش یابد.

از جمله چالش‌های داخلی می‌توان به مشکلات تامین مالی، کیفیت پایین برخی از قطعات تولید داخل، عدم شفافیت در زنجیره تامین و زیرساخت‌های ناکافی اشاره کرد. بسیاری از شرکت‌های قطعه‌سازی با کمبود نقدینگی و مشکلات دریافت تسهیلات بانکی روبرو هستند که این موضوع مانع از سرمایه‌گذاری در بهبود کیفیت و افزایش ظرفیت تولید می‌شود همچنین عدم وجود یک سیستم ردیابی و نظارت کارآمد بر زنجیره تامین باعث شده است که امکان شناسایی و رفع مشکلات کیفی و مدیریتی دشوار شود. براساس برخی تخمین‌ها، هزینه ناشی از عدم کیفیت قطعات و محصولات در صنعت خودروی ایران، سالانه میلیاردها تومان است.